Wat is orthomoleculaire therapie?
Orthomoleculaire therapie is onderdeel van de natuurgeneeskunde en is net als de reguliere geneeskunde gebaseerd op wetenschap. Bij orthomoleculaire geneeskunde worden er interventies gedaan op het gebied van leefstijl, zoals voeding, beweging, slaap en stressmanagement. Het doel is om het zelfherstellend vermogen van het lichaam zo goed mogelijk te laten functioneren. Zo kan het lichaam aandoeningen zelf voorkomen of oplossen en terugkeren naar de natuurlijke staat van zijn: homeostase (balans).
Bij orthomoleculaire therapie draait het om het aanbieden van een optimale hoeveelheid voedingsstoffen aan het lichaam. Wanneer essentiële bestanddelen voor de stofwisseling ontbreken in je voeding, produceert je lichaam minder energie. Dit kan ertoe leiden dat noodzakelijke lichaamsprocessen onvoldoende of helemaal niet voltrekken, wat kan resulteren in tal van klachten. Dit begint vaak klein, maar kan in de loop der jaren uitgroeien tot vervelende klachten en ziektes.
Orthomoleculaire therapie richt zich op het optimaliseren van je gezondheid.
Wat doet een orthomoleculair therapeut?
Eigenlijk is orthomoleculaire geneeskunde meer een leefwijze. Je wilt je lichaam voeden met gezonde producten en wegblijven van schadelijke stoffen in voeding, je leefomgeving en verzorgingsmiddelen. Dit is niet iets wat je eenmalig doet om beter te worden, maar eerder iets dat je hele leven lang zal uitvoeren om gezond oud te worden. Het gaat hier om lange termijn gezondheid, ook wel longevity genoemd.
Een orthomoleculair therapeut helpt cliënten met het verbeteren van uiteenlopende leefstijlfactoren:
- het voedingspatroon
- eetgewoonten
- beweging
- slaapkwaliteit
- stressreductie
- hormoonbalans
- leefomgeving
- bioritme
- gedachtepatronen
Daarnaast worden supplementen ingezet om voedingstekorten aan te vullen. Er is momenteel veel controverse omtrent supplementen. Volgens websites als het Voedingscentrum is het binnenkrijgen van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) genoeg om geen deficiëntieziekte te krijgen. Hier kunnen vraagtekens bij gezet worden, omdat het vermijden van een acute ziekte veel verschilt van het hebben van een écht gezond lichaam. In dit artikel over suppletie leg ik meer uit over de veiligheid, dosering en wetgeving omtrent supplementen.
Een aantal richtlijnen van een orthomoleculaire leefstijl zijn:
- 500 gram groente per dag
- 2 stuks fruit per dag
- 2 keer per week vette vis
- Vermijden toxische stoffen in voeding (pesticiden), omgeving en verzorgingsproducten
Ter vergelijking, enkele richtlijnen van een rapport van RIVM uit 2019-2021 [1]:
- 200 gram groente per dag – 70% van de Nederlanders haalt dit niet
- 200 gram fruit per dag – 80% van de Nederlanders haalt dit niet
- 1 keer vette vis per week – 70% van de Nederlanders haalt dit niet
- 15 gram ongezouten noten en zaden per dag – 90% van de Nederlanders haalt dit niet
Daarbij laat het rapport zien dat, vergeleken met de vorige periode, kinderen meer suiker zijn gaan drinken, volwassenen te weinig vezels eten en de inname van bepaalde vitamines (B2, B6 en C) omlaag is gegaan.
Dit grote verschil tussen de orthomoleculaire richtlijnen en wat Nederlanders daadwerkelijk binnenkrijgen, laat zien dat er veel ruimte is voor verbetering. Een orthomoleculair therapeut helpt om de gezondheidsrichtlijnen op te volgen en je lichaam te voorzien van alle voedingsstoffen die het nodig heeft. Voor veel mensen is dit een grote verandering, en ze merken vaak al snel positieve veranderingen in de stoelgang, energie, hormonen, slaap en mentale gezondheid.
Het ontstaan van de orthomoleculaire therapie
Eigenlijk is orthomoleculaire therapie al heel oud en wordt het al duizenden jaren toegepast. Hippocrates, die leefde van 460-377 v.Chr., schreef veel over hoe hij leefstijl en voedingsaanpassingen maakte bij ziektepatiënten om ze beter te maken. [2] Het officiële ontstaan van orthomoleculaire therapie was in 1968, toen tweevoudig Nobelprijswinnaar Linus Carl Pauling de term ‘orthomoleculaire geneeskunde’ introduceerde.
Orthomoleculair bestaat uit de woorden:
- Orthos (Grieks): juist, recht, gezond
- Moleculair: met betrekking tot het de moleculen (het lichaam)
Samen komt de betekenis dus neer op: gezonde moleculen (voedingsstoffen) voor een optimale gezondheid.
Het ontstaan van een alternatieve geneeswijze als deze is belangrijk, omdat ziektebeelden in Nederland razendsnel toenemen. Op 1 januari 2022 had meer dan de helft van de Nederlandse bevolking (59%) een chronische aandoening, een stijging van 39% vergeleken met 2011. [3] De website https://ziektemeter.nl/ is gebaseerd op data van de overheid (CBS en RIVM) en schetst een duidelijk beeld van het probleem. Daarnaast trekken ook reguliere geneeskundigen steeds vaker aan de bel. In een rapport uit 2020 [4] luiden 30.000 Europese maag-darm-lever specialisten de noodklok, omdat ze in de praktijk zien hoe de maatschappelijke gezondheid onder druk staat. Ook hebben 22 Nederlandse gezondheidsfondsen een noodoproep gedaan, omdat meer dan 50% van de Nederlandse volwassenen obesitas heeft. [5]
Er is dus steeds meer vraag naar het aanpassen van onze leefstijl en het consumeren van gezondere voeding, en dit is precies waar orthomoleculaire therapie mensen mee helpt. Helaas is er vanuit de overheid veel kritiek op deze natuurgeneeswijze. Websites zoals Voedingscentrum.nl vermelden bijvoorbeeld dat orthomoleculaire therapie niet op wetenschap gebaseerd is en dat het zelfs schadelijk kan zijn voor onze gezondheid. Kijkend naar de huidige gezondheidsepidemie is dit erg opmerkelijk.
Het ontstaan van de reguliere geneeskunde
Om het verschil tussen orthomoleculaire geneeskunde en reguliere geneeskunde te duiden, is het belangrijk om te weten waarvoor de reguliere geneeskunde is ontwikkeld. Het ontstaan van de reguliere geneeskunde wordt in de 19e eeuw geplaatst. Het is een evidence-based wetenschap waarbij gezocht wordt naar een logisch verband tussen oorzaak en gevolg. Elk onderzoek moet identiek herhaald kunnen worden met identieke resultaten in identieke omstandigheden voordat het kan worden aanvaard als ‘waarheid’.
De Westerse geneeskunde is ontwikkeld als één-op-één model: er is één probleem, één oorzaak en één therapie. Voor 1 soort bacterie werkt 1 bepaald medicijn en dat wordt aan iedereen gegegeven. Als de bacterie verandert moet alles weer opnieuw onderzocht, gefabriceerd en toegediend worden. Deze aanpak heeft bijzonder goed gewerkt voor acute infecties en een grote groep besmettelijke ziektes, zoals de pest en cholera, die in 1800 als pandemie door Europa woekerden.
Honderden jaren later wordt de één-op-één methode nog steeds gebruikt. In bepaalde situaties vervult dit model een prachtige rol, maar in de huidige tijd schiet het ook vaak te kort. Er wordt voor iedereen dezelfde oplossing gebruikt, zonder rekening te houden met de unieke eigenschappen en capaciteit van een lichaam. Dit is niet altijd wenselijk omdat elk lichaam andere behoeftes heeft om homeostase te bereiken. Alleen al op het gebied van geslacht, leeftijd en afkomst verschillen onze lichamen enorm. En op niveau van het individu zijn de verschillen nog talrijker.
Tip: Het boek ‘Invisible Woman’ van Caroline Criado Perez beschrijft de gebreken van het één-op-één model in een man-vs-vrouw setting. Veel vrouwen ervaren veel meer bijwerkingen van medicijnen omdat er vroeger voornamelijk mannen zijn gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek.
Het verschil tussen de reguliere geneeskunde en orthomoleculaire geneeskunde
Er is een groot verschil tussen orthomoleculaire geneeskunde en reguliere geneeskunde. Beide visies kijken op een heel andere manier naar het lichaam, ziekten en gezondheid.
De reguliere geneeskunde, die wordt beoefend door de huisarts en specialisten in het ziekenhuis, richt zich op het behandelen van de symptomen. Er is een probleem en er wordt een middel (medicijn) toegevoegd, zodat er niets meer van het symptoom wordt gemerkt. Naast medicijnen wordt gebruikgemaakt van energie (bestraling) of operatief verwijderen van (een deel van) de ziekte. Er wordt niet onderzocht waarom het probleem in de eerste plaats is ontstaan. Daar is het model niet voor gemaakt en daar zijn de budgetten die (huis)artsen krijgen ook niet voldoende voor.
Een orthomoleculair therapeut gebruikt het symptoom juist als leidraad om de oorzaak van het probleem te achterhalen. De grote vraag is altijd waarom? Je bloeduitslag laat zien dat je te weinig rode bloedcellen hebt, waarom is dat zo? Welke werkingsmechanismen zijn verstoord in het lichaam? Het is belangrijk om te weten dat het lichaam nooit iets gratis doet. Alle klachten zoals hoofdpijn, opgeblazen buik, heftige menstruatie, PMS, acne of pijn zijn altijd een teken dat er ergens iets misgaat. Het is jouw lichaam dat je vraagt om hiernaar te luisteren.
Het één-op-één model van de reguliere geneeskunde werkt heel goed in situaties waarbij acute zorg nodig is. Denk hierbij aan:
- heftige infecties
- chirurgische ingrepen
- tetanusprik voor een hondenbeet
- gebroken botten
- (brand)wonden
- een klaplong
- beroerte
- hartaanval
- blinde darm ontsteking
- of vaststelling van een ziekte
Bij dit soort klachten is het niet handig om naar een orthomoleculair therapeut te gaan.
Als alternatief genezer ben ik geschoold in het herkennen van gezondheids ‘red flags’. Bij het herkennen van een acute situatie zal er altijd eerst worden doorverwezen naar de huisarts, die gespecialiseerd is in het behandelen van deze situaties.
Voor welke klachten ga je naar een orthomoleculair therapeut?
- Chronische ziekten
- Auto-immuunziekten
- Hormonale problemen
- Problemen met de schildklier
- Opgeblazen buik, diarree, verstoppingen of andere darmproblemen
- Huidproblemen
- Diabetes, metabool syndroom of hulp bij afvallen
- Slaapproblemen
- Chronische stress en burn-out
- Preventie en optimalisering leefstijl
In de ideale wereld werken de twee disciplines van regulier en alternatief samen en ik ben daar zelf ook erg voorstander van. Nadat de acute zorg is verleend door het reguliere circuit, is het belangrijk om met een natuurgenezer te achterhalen waarom de aandoening is ontstaan. Komt de hartaanval door een slecht hart- en vaatstelsel en moet de voeding worden aangepast? Is het gebroken bot gekomen door osteoporose en is er teveel verzuring in het lichaam? Zo zijn veel ziektebeelden terug te leiden naar leefstijl en voeding.
Orthomoleculair onderzoek
Bij het behandelen van een cliënt vindt altijd een uitgebreid orthomoleculair onderzoek plaats. Dit begint bij de anamnese: een intakegesprek waarbij alles wordt uitgevraagd omtrent leefstijl, voedingspatronen, medische geschiedenis, en ingrijpende gebeurtenissen in het leven. Voor de anamnese wordt goed de tijd genomen, vaak 1,5 uur. Hieruit kan de orthomoleculair therapeut al ideeën opdoen waar het ziektebeeld is ontstaan. Om verder uit te zoeken welke lichaamssystemen ontregeld zijn, kan er laboratoriumonderzoek worden ingezet. Dit kan gebeuren via:
- bloed
- ontlasting
- urine
- speeksel
Na het bestuderen van de uitslagen wordt een behandelplan opgesteld en gaat de cliënt aan de slag met de adviezen. Nadat er verbetering van de klachten plaatsvindt, kan het orthomoleculair onderzoek worden afgesloten met een hertest van het laboratoriumonderzoek. Zo is ook via de lichaamsmaterialen te zien dat de ziekte is afgenomen of opgelost.
Is orthomoleculaire therapie kwakzalverij?
Een van de meest voorkomende argumenten tegen natuurgeneeswijzen zoals orthomoleculaire therapie is dat de werking niet wetenschappelijk aantoonbaar is. Ze worden soms ook wel een pseudowetenschap genoemd en in het ergste geval refereren mensen aan orthomoleculaire therapie als kwakzalverij. Toch is dit niet helemaal waar.
1. Ten eerste zijn de principes van orthomoleculaire therapie gebaseerd op wetenschap. Er zijn duizenden studies gedaan naar de werking van aminozuren, vetzuren, sachariden, vitaminen, mineralen en spoorelementen op het lichaam. Alle orthomoleculaire kennisinstituten gebruiken in hun lesmateriaal altijd deze wetenschappelijke artikelen als bron.
Daarnaast groeit ook het aantal studies dat een direct effect tussen voedingsstoffen en ziekten aantoont. Zo is het algemeen bekend dat diabetes ontstaat door een voedingspatroon met te veel suikers en dat scheurbuik een direct gevolg is van een tekort aan vitamine C. Enkele andere directe verbanden zijn:
- Hart- en vaatziekten: Een significant tekort aan vitamine D kan leiden tot hart- en vaatziekten [6]
- Osteoporose: Een langdurig calciumtekort kan leiden tot problemen met de botstructuur en botsterkte [7]
- Prostaataandoening: Een zinktekort kan leiden tot prostaataandoeningen [8]
- Depressie: Depressie kan worden veroorzaakt door voedingstekorten, en dan met name door een tekort aan B-vitamines [9]
2. Het wordt lastiger als we de werking orthomoleculaire geneeskunde willen bewijzen via wetenschap. Orthomoleculaire therapie gebruikt een holistische behandelmethode waarbij de gehele leefstijl van een persoon wordt aangepakt. In tegenstelling tot de reguliere geneeskunde waar 1 middel voor iedereen wordt ingezet, maakt een orthomoleculair therapeut een persoonlijk plan op maat. Er worden daarbij aanpassingen gemaakt aan veel onafhankelijke variabelen tegelijk: voedingspatroon, slaap, stress, leefomgeving, beweging, mindset en nog veel meer. Na het afronden van twee universitaire studies weet ik dat dit voor een correct uitgevoerd wetenschappelijk onderzoek not done is. Door al deze factoren in één keer te veranderen kan je niet goed meten wat uiteindelijk het effect zal zijn van de aanpassingen. Het is daarom onmogelijk om een correct onderzoek uit te voeren dat aantoont dat orthomoleculaire therapie ‘werkt’.
Het wetenschap-argument leidt er vaak toe dat men zich afvraagt of orthomoleculaire therapie onzin is. Een therapeut die jou gezonder wilt laten eten, beter wilt laten slapen, meer wilt laten bewegen en wilt laten leven met minder stress is moeilijk een ‘kwakzalver’ te noemen. Daarbij zijn er jaarlijks duizenden mensen die van hun chronische ziekten of klachten afkomen nadat ze in therapie zijn geweest bij een orthomoleculair specialist or ander natuurgenezer. Of orthomoleculaire therapie onzin is komt ook vaak naar voren omdat er bij de behandeling vaak gebruik wordt gemaakt van supplementen.
Ben jij bang voor orthomoleculaire kwakzalverij? Let dan vooral op met wie je samenwerkt. Helaas is orthomoleculair therapeut geen beschermde titel en dus mag iedereen zich zo noemen. Hierbij een korte checklist om ervoor te zorgen dat jij bij een professional terecht komt:
- Kennismaking: Het is zowel voor cliënt als therapeut belangrijk dat er een klik is. Je gaat een intensief en persoonlijk traject aan waarbij je als cliënt veel veranderingen moet doorvoeren in je leven. Het is fijn als het traject begint met een vrijblijvende kennismaking. Zo zit je niet vast aan een traject wat misschien niet 100% goed voelt.
- Studies: welke studie(s) heeft deze persoon afgerond? Was het een 8-urige cursus van een niet bekend instituut of zijn er volwaardige opleidingen gedaan?
- Eigen verhaal: wat is het motief van deze persoon om orthomoleculair therapeut te worden? Wat is de achtergrond en waar komt deze persoon vandaan?
- Salesmachine: krijg je het gevoel dat de therapeut niet goed naar jouw wensen luistert en voornamelijk dingen wilt verkopen? Zoals een cursus, extra onderzoeken, of eigen supplementenlijn? Investeren in je gezondheid hoort erbij, maar je onderbuik gevoel kan je goed vertellen wat de intenties zijn van deze persoon.
Waarom wordt er gebruik gemaakt van supplementen?
Het gebruik van voedingssupplementen is essentieel in een orthomoleculaire behandeling. Het algemene advies luidt dat wanneer er volgens voedingswijzers als de schijf van vijf of de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) wordt gegeten, er geen tekorten ontstaan. Naast dat deze richtlijnen te wensen overlaten, haalt een groot deel van de Nederlanders deze adviezen al niet. Dit betekent dat veel mensen met voedingstekorten rondlopen, zoals duidelijk blijkt uit de laatste Voedselconsumptiepeiling [1].
Een belangrijk punt dat vaak over het hoofd wordt gezien door algemene voedingswijzers, is dat de Nederlandse bodems steeds verder uitgeput raken [10]. Wetenschappelijk onderzoek heeft dit aangetoond, en de overheid onderneemt acties om dit probleem aan te pakken. Instanties zoals het RVO zijn druk bezig met het subsidiëren van boeren die regeneratieve landbouw beoefenen om de bodem te herstellen. [11] Dit is uiteraard een positieve ontwikkeling, maar momenteel resulteert de uitputting van de bodem in minder nutriënten in onze voeding. De magere aanbeveling van 200 gram groente per dag draagt dus niet bij aan het oplossen van een voedingstekort.
Bovendien houden richtlijnen zoals de ADH geen rekening met de toenemende belasting waarmee wij als moderne mens te maken hebben. Naast de afnemende kwaliteit van onze voeding, wordt deze verder aangetast door chemische toevoegingen zoals geur-, kleur- en smaakstoffen en conserveringsmiddelen. Onze lichamen worden ook zwaar belast door toxische stoffen uit luchtvervuiling en medicijnen. Deze toxische belasting zorgt ervoor dat nutriënten worden gebruikt voor ontgifting. Bij een tekort aan de benodigde nutriënten vermindert de ontgiftingscapaciteit van het lichaam en neemt de kans op ziekte toe.
Kortom: zelfs bij een evenwichtige basisvoeding zoals die door de overheid wordt aanbevolen, kunnen er tekorten ontstaan. De behoefte aan (micro)nutriënten is door factoren als slechtere kwaliteit voeding en toxische belasting uit onze leefomgeving hoger dan ooit. Suppletie is daarom noodzakelijk.
Voor meer informatie over de noodzaak van supplementen verwijs ik naar dit artikel van Stichting Orthomoleculaire Therapie.
Meer informatie
Wat is een orthomoleculair diëtist?
Een diëtist is een gezondheidsprofessional die gespecialiseerd is in voeding en dieetleer. De titel diëtist is beschermd en mag alleen gebruikt worden door iemand die een diploma heeft behaald aan de HBO-opleiding Voeding en Diëtetiek. Diëtisten geven voedingsadvies, stellen voedingsplannen op en begeleiden mensen bij het afvallen en gezonder eten.
Een orthomoleculair diëtist is iemand die naast de HBO-opleiding Voeding en Diëtetiek ook de benodigde orthomoleculaire studies heeft afgerond. Een reguliere diëtist werkt vaak binnen de reguliere gezondheidszorg en heeft daarmee een andere benadering van het menselijk lichaam dan orthomoleculair geschoolde professionals. Ben je op zoek naar een orthomoleculair therapeut die jou kan begeleiden met voedingsschema’s? Dan is een orthomoleculair diëtist de juiste keuze voor jou.
Let op: hoewel diëtist een beschermde titel is, zegt dit nog niets over de kwaliteit van de verplichte studies. Denk bijvoorbeeld aan de opmerkelijke voedingsschema’s waarmee mensen thuiskomen na een bezoek aan een diëtist in het ziekenhuis. Veel diëtisten volgen orthomoleculaire opleidingen omdat er een gat zit tussen de kennis die wordt onderwezen op reguliere onderwijsinstellingen en die bij orthomoleculaire kennisinstituten. Dit geldt ook voor de studie Geneeskunde, waar slechts een aantal uur les wordt gegeven over de rol van voeding op gezondheid, terwijl deze studie zes jaar duurt.
Wat is een orthomoleculair arts?
Arts is een beschermde titel en mag gebruikt worden wanneer iemand de 6-jarige universitaire studie Geneeskunde heeft afgerond. Artsen hebben een brede klinische bevoegdheid en kunnen medische behandelingen en operaties uitvoeren. Geneeskunde richt zich op de diagnose en behandeling van ziekten met behulp van medicatie, chirurgie en andere medische interventies. De orthomoleculaire geneeskunde richt zich op het gebruik van voeding, leefstijlveranderingen en voedingssupplementen om gezondheid te optimaliseren en ziekten te voorkomen. Dit laat zien dat de twee disciplines complementair zijn en elkaar goed kunnen aanvullen.
Een orthomoleculair arts is iemand die de studie Geneeskunde heeft afgerond en daarnaast ook de benodigde orthomoleculaire opleidingen heeft gevolgd. Naast het behandelen van bestaande aandoeningen, leggen orthomoleculaire artsen een sterke nadruk op preventieve zorg en het bevorderen van algehele gezondheid en welzijn door middel van optimale voeding en leefstijlveranderingen.
Wat is een orthomoleculair epigenetisch therapeut?
Een orthomoleculair epigenetisch therapeut is iemand die naast de principes van de orthomoleculaire geneeskunde ook rekening houdt met de epigenetica van een persoon. Epigenetica is het wetenschapsgebied dat bestudeert hoe onze genen aan- en uitgezet kunnen worden door omgevingsfactoren, zonder dat de DNA-volgorde zelf verandert. Denk aan epigenetica als een soort “lichtschakelaar” voor je genen: het bepaalt welke genen actief zijn en welke niet, afhankelijk van je omgeving en levensstijl. Dit betekent dat je gezondheid en gedrag niet alleen worden bepaald door je genetische code (DNA), maar ook door hoe je leeft en wat je eet. Een orthomoleculair epigenetisch therapeut gebruikt al deze kennis om de gezondheid van de cliënt weer in het gareel te krijgen.
Kortom: Het DNA bepaalt de maximale mogelijkheden van je lichaam. Je levensstijl en leefomgeving bepalen wat je werkelijk gebruikt van die mogelijkheden.
Bronnen
[1] Wat eet en drinkt Nederland? | Wat eet Nederland. (n.d.). https://www.wateetnederland.nl/
[2] “Let food be thy medicine”- Hippocrates? | Dr Goodfood. (n.d.). https://drgoodfood.org/en/news/let-food-be-thy-medicine-hippocrates
[3] Chronische aandoeningen en multimorbiditeit | Leeftijd en geslacht | Chronische aandoeningen. (n.d.). Volksgezondheid En Zorg. https://www.vzinfo.nl/chronische-aandoeningen-en-multimorbiditeit/leeftijd-en-geslacht/chronische-aandoeningen
[4] Maroesja. (2024, January 17). ‘Overconsumptie ultra-bewerkte voeding zet gezondheid onder druk.’ Maag Lever Darm Stichting. https://www.mlds.nl/nieuws/overconsumptie-ultra-bewerkte-voeding-zet-gezondheid-onder-druk/
[5] Gezondheidsramp in Nederland op komst – Samenwerkende GezondheidsFondsen. (2024, July 18). Samenwerkende GezondheidsFondsen. https://www.gezondheidsfondsen.nl/manifest-gezondheidsramp-in-nederland-op-komst/
[6] Brewer, L. C., et al. (2011). Vitamin D in atherosclerosis, vascular disease, and endothelial function. Current Drug Targets, 12(1), 54-60.
[7] Sunyecz, J. A. (2008). The use of calcium and vitamin D in the management of osteoporosis. Therapeutics and Clinical Risk Management, 4(4), 827-836.
[8] Sauer, A. K., et al. (2020). Zinc deficiency in men over 50 and its implications in prostate disorders. Frontiers in Oncology, 10, 1293.
[9] Himmerich, H., et al. (2014). Ernährung und Nahrungsergänzungsmittel bei psychiatrischen Erkrankungen [Nutrition and dietary supplements in psychiatric diseases]. Der Nervenarzt, 85(12), 1512-1520.
[10] Hospers-Brands, A.J.T.M., J.J.M. Staps, P. Voshol. 2017. Trends in bodem- en gewaskwaliteit: Literatuurstudie. Rapport 2017-018 LbP. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 25 p.
[11] Als akkerbouwer en vollegrondteler toekomstbestendig. (n.d.-b). RVO.nl. https://www.rvo.nl/onderwerpen/akkerbouw-vollegrondteelt-toekomstbestendig
